ناهيون: تاريخ جي آئيني ۾

ناھيون – تاريخ جي آئيني ۾

مٿي سنھن اکرن ۾ لکيل ڪتاب جي نالي تي ڪلڪ ڪرڻ سان ڪتاب جو پي ڊي ايف اندر محفوظ ٿيل مواد ڊائون لوڊ ٿيندو.

ناهيون

 (تاريخ جي آئيني ۾)

غلام مصطفيٰ ناهيون

ڏاھپ پبليڪيشن لاڙڪاڻو

ارپنا:

پنهنجي والدين جي نالي-

منهنجا والدين،

عظيم والدين،

جن مونکي،

علم جي ڏياٽي هٿ ۾ ڏئي،

لکڻ جي هن لمحي تائين پهچايو-

غلام مصطفيٰ ناھيون

موت امر آهي.

ڪائنات جي هر شيءِ فنا ٿيڻي آهي.

منهنجي مرڻ کان پوءِ،

جي مونسان ملڻ چاهيو ته

منهنجي قبر تي وڃڻ بجاء،

هتي ئي هنن پنن ۾ ڳولجو،

آئون اوهانکي،

پنهنجي لکڻين ۾ زنده ملندس.

غلام مصطفيٰ ناھيون

فھرست

۱	پبلشر پاران	رياضت ٻرڙو
۲	ناھيون ته آھيون ڪير؟	انجنيئر عبدالوھاب سھتو
۳	آھيون، پوءِ به سڏايون ناھيون!	غلام مصطفيٰ ناھيون
۴	ناھيون: تاريخ جي آئيني ۾
۵	ناھين جا ڪي ڳوٺ، مشھور شخصيتون ۽ شجرا
۶	ناھيون ذات متعلق چيل مختلف چوڻيون ۽ انھن جي اصل حقيقت
۷	مددي ڪتاب

ناهيون ته آهيون ڪير؟

رب تعاليٰ، ڪائنات جوڙڻ کان پوءِ، ڌرتيءَ تي آدم کي پنهنجي خليفي يا نائب طور موڪليو ته جيئن سندس تسبيح تقديس سان گڏ سندس فرمانبرداري ڪري ۽ سندس ذات جي وڏائي ۽ واکاڻ ڪري.

ڌرتيءَ تي ٽڙيل پکڙيل ماڻهن جي سڃاڻپ ۽ شناخت لاءِ، هر هڪ جي شڪل شبيھ ۾ فرق رکيائين. مهانڊن ۽ رنگ جي فرق کان علاوھ، ذات ۽ نسب، قوميت ۽ ٻوليءَ جو فرق پڻ رکيائين. ان کان علاوه مذهبي فرقي بندين ۽ گروهن جو تفاوت، دنيا اندر پڻ ڪارفرما رکيائين.

انهن کان علاوه لقبن القابن سان پڻ نوازيائين ته جئين هر هڪ، امتيازي حيثيت سان سڃاتو وڃي. فوقيت پوءِ به انهن شين کي نه ڏنائين. ان لاءِ وٽس ماڻُ ۽ ماپو، تقويٰ ۽ اخلاص جو آهي. پنهنجي نالي ۽ ذات، ٻولي ۽ قوم سان هر هڪ کي دل ۾ محبت آهي. سڀڪو پنهنجي پاڻ کي معتبر ڄاڻائڻ لاءِ، پنهنجي وڏڙن جي ڪارنامن کي ساراهيندو آهي. انهن جي ڪيل ڪُڌن ڪمن کي به ان ڪري پيو وڌائي چڙھائي پيش ڪندو آهي ته جيئن ٻين مٿان، پنهنجي پاڻ کي اعليٰ نسب هئڻ وارو ظاهر ڪري.

اهو ئي سبب آهي جو شروعات کان وٺي، ماڻهو پنهنجي وڏڙن جا شجرا جوڙڻ ۽ انهن کي ياد رکڻ جي ڪوشش ڪندا آيا آهن. هر هڪ ڪڙم يا قبيلي وارن، پاڻ کي عالي النسب ظاهر ڪرڻ لاءِ، خاندان جي ارڏن ۽ معتبر ماڻهن بابت، وڏا طومار ٻڌا ته جيئن ٻين مٿان سندن اثر ويهي. ائين ٻين به ڪيو. جيڪي وڏڙن جون خوبيون پاڻ نه بيان ڪري سگهيا، تن اکرن ۽ لفظن جوڙڻ جي ماهرن کان قصا ۽ شجرا جوڙائي، سندن ئي آواز ۾ بيان ڪرايا. ائين ڀَٽن ۽ ڀانن، قصہ-خوانن ۽ قصيده گو ماڻهن جو طبقو وجود پذير ٿيو. جيڪو پنهنجي شيرين زبانيءَ سان سست قومن کي به چست، سُڃين کي سايون ۽ ڪنجوسن کي سخي ظاهر ڪرڻ لڳو. سندن تعريف ۾ زمين آسمان جا ٻئي ڪولابا ان ڪري ملائڻ جا جهد ڪيا ويا ته جيئن ان قوم کي ٻين قومن مٿان شرف حاصل هجي.

اها ٻي ڳالھ آهي ته ان قسم جي شرف کي، اسلام اچڻ سان يڪسر ڪٽي ڦٽو ڪيو. وٽس امتياز، رنگ ۽ نسل کي ناهي. يعني گوري کي ڪاري تي ۽ ڪاري کي گوري تي ڪا فوقيت ناهي. نه وري عربيءَ کي عجميءَ تي ۽ عجميءَ کي عربيءَ تي ڪا فوقيت آھي. وٽس امتياز ۽ شرف جا ماڻَ ماپا، جدارا آهن. وٽس هر انسان ته ڇا، هر ساهدار جو قدر آهي. ان جي اعمالن جي تور تڪ، ان جي اخلاص ۽ ايمان جي حلاوت سان ٿيندي.

جيئن ته ذات پات واري ڇات ڇوت کي شرف ڀلي نه ڏجي پر سڃاڻپ ۽ شناخت طور ان کي ياد ضرور ڪيو ٿو وڃي. تنهن ڪري ذاتين ۽ قومن بابت، علم الرجال ۽ عمرانياتي علوم جو وجود ۾ اچڻ به هڪ آفاقي امر آهي. اهو ئي سبب آهي جو هر ماڻهو پنهنجي ذات سان محبت ڪندي، وڏڙن جا شجرا ۽ نسب-ناما جوڙي ٿو ۽ ياد ڪري ٿو. جيئن ته ذات، ڪانون کي به پياري آهي، پوءِ انسانن کي ڇو نه هوندي؟

اڄ ته رتَ رتَ کي باھ لڳل آهي. هر ماڻهو، نفسا نفسيءَ جي گهما گهميءَ ۾ غلطان آهي. کيس ٻين جي جان ته ڇا، پنهنجي جان جي به خبر ناهي. ذات وارن ۽ ويجهن مٽن مائٽن کان هر ڪنهن کي ڪا نه ڪا شڪايت، ڪنهن نه ڪنهن پهتل اهنج سبب ضرور آهي. ان کي ڪهڙي مٿي تي پئي آهي جو ويٺو سندن ڳڻ ڳائي، نسب ناما ٺاهي ۽ مٿن ڪوڙن ڪارنامن جا قصا کڻائي.

ڪيڏي به ڪوسائي ۽ ڪاوڙ هجي، تڏهن به رت دانگيءَ تي وري پوندو آهي. رت پاڻيءَ کان گهاٽو آهي. پاڻي ٿي وهڻ وارو ناهي. منجهس نانگ جي زهر جي ملاوٽ ناهي جو پاڻيٺ وانگر وهي وڃي. جڏهن ماڻهو پنهنجي عزيزن قريبن کان، دنيا جي ڦيرين گھيرين سبب، ٿورو وٿيرڪو ٿئي ٿو ته کين ياد ڪري آسيس ۽ آٿت وٺي ٿو. پنهنجي سڃاڻپ ۽ شناخت کي وڌائڻ خاطر، وڏڙن جي بهادريءَ ۽ شجاعت، علمي ۽ قلمي ڪارنامن وغيره کي ساري پاڻ کي تشفي ڏئي ٿو.

انسانُ دنيا اندر، موتين ۽ مڻين وانگر ٽڙيل پکڙيل آهي. جڏهن اهو ذات پات جي لڙهيءَ ۾ پوئجي ٿو وڃي ته کيس ڳولڻ آسان ٿيو وڃي. سندس سرنامو نکري نروار ٿو ٿئي. جيئن هٿ ۾ جهليل موبائيل فون کي، ٻئي فون سان ڪنٽري ڪوڊ، ايريا ڪوڊ ۽ انفرادي ڪوڊ ذريعي ڳولڻ آسان آھي. بئنڪ جي ھڪ اڪائونٽ مان ٻي بئنڪ جي ٻئي اڪائونٽ ۾ پئسا منتقل ڪرڻ، ڪنٽري ۽ ايريا، بئنڪ ۽ پرسنل ڪوڊ ملائڻ سان، اتي پهچيو وڃجي. رائيونڊ جهڙي سالياني اجتماع اندر حلقي، گلي ۽ بانس نمبرن جي ذريعي منجهس ويٺل ماڻهوءَ کي ڳولڻ آسان ٿيو وڃي. حج جهڙي وڏي اجتماع ۾ منيٰ جھڙي وڏي ميدان اندر مڪتب، ملڪ ۽ خيمي نمبر جي هئڻ سان، حاجيءَ کي ڳولڻ آسان ٿيو وڃي. ائين ئي دنيا اندر، ڪروڙين انسانن اندر آيل ۽ ھڪ جيتڙي وانگر جيءُ وٺي ساھ کڻندڙ ۽ پلجندڙ فرد کي به ڪن ايامن تائين، ذات پات ۽ حسب نسب ذريعي، ڳولهي نروار ڪرڻ آسان ٿيو وڃي.

اهو ئي سبب آهي جو هر ڪو پنهنجي ذات ۽ قوم، نسب ۽ حسب کي ياد ڪري ٿو. شجرا لکي ۽ لکرائي ٿو. منجهن هر فرد جي نشاندهي ڪري ٿو. پاڻ کي ڪنهن امتيازي جاءِ تي بيهارڻ جي جستجو ڪري ٿو. ذات بابت چوڻين ۽ پهاڪن کي ڪٺو ڪرڻ جي جستجو ڪري ٿو. جن چوڻين ۾، ڪنهن قوم جي ڳجهي نموني تعريف ٿيل آهي ته يڪدم پنهنجي ذات ڏانهن منسوب ڪري ٿو. مثال طور؛

– هڪ لنڊيءَ، ست ٻرڙا کاڌا.

– سهتا، ستن نانگن جا کاڌل.

مٿين ڪهاوتن ۾ ساڳيو ئي، لڪل بهادريءَ وارو جذبو ڪارفرما آهي، جنهن تحت هر قوم اها ڪهاوت پاڻ ڏانهن منسوب ڪرڻ لاءِ تڪبندي ڪئي آهي. ان سان ٻيو نه پر پنهنجي ذات وارن کي دلير ۽ بهادر ثابت ڪرڻ جي هڪ فضول ڪوشش ڪئي وئي آهي. حالانڪ بهادري ۽ شجاعت ته پري جي ڳالھ آهي، ڏات به ذات تي ناهي. جو وهي سو لهي وارو تڪويني رواج، دنيا اندر موجزن آهي. ان کان ڪا به قوم ۽ نسل، بچيل ناهي. نه ڪنهن کي سونهن سڪايو آهي ۽ نه ڪنهن کي عقل منجهايو آهي. هر هڪ پنهنجي ذهني خبط ۾ پُر-باش آهي. ڪو ڪنهن تي فلڪ آڻڻ لاءِ تيار ناهي. سيد آهي ته ميرو هجڻ جي باوجود پنج-سيرو آهي. سھتو آھي ته سيٽ کان سواءِ ناھي. ناھيون به نانگن کاڌل آھي. موچي ۽ مينگهواڙ، ڪنڀر يا حجم، واڍو يا ڪوري، ڀلي ڪاسبي هجن پر الکاسب حبيب الله واري مدد تحت، انهن جو به وڏو شان آهي. Dignity is in labour تحت، اهي به شانائتا مانائتا آهن. جڏهن ٺِڪر ۽ چمڙي جون مهرون سڪہ رائج الوقت هيون، تن ڏينهن ۾ ڪنڀرن ۽ موچين جي، بادشاهن جي دربارن ۾ ڇا حيثيت هوندي، ان جو اندازو اڄ جي finance ماهرن جي عزت مان لڳائي سگهجي ٿو. جيڪي ڪوري، ڪپڙو اڻي، ڏيساور سان ملڪي واپار کي فروغ ڏيندا هيا. تن جي حيثيت جو اندازو اڄ جي ڪارخانيدارن جي حيثيت ۽ لئه مان لڳائي سگهجي ٿو. اهو ئي سبب هيو جو، هڪ مينگهواڙ/ موچيءَ کان جڏهن ڳوٺ ۾ موجود ذاتين ۽ نسبن بابت پڇيو ويو ته ٺھ پھ وراڻيائين؛

– هيڪ گهر ھون رو، هيڪ گهر قاجي رو، باقي ڊاڊ ڊوڍ- (ٿري، چوڻي)

– هڪ گهر سيد جو، هڪ گهر اسان پاڪ-روھي-پوٽن جو، باقي آ لاٽ لوٽ. (ساھتي)

ٿورو ڪندڙ قاضي ۽ سيد جي ذات کي ڇڏي، سهتي ۽ ٻرڙي تي ته ڪوري موچي به فلڪ آڻڻ لاءِ تيار ناهي. هر ڪنهن کي پنهنجي ذات تي ايترو فخر آهي. ڇو نه هجي؟ جنهن کي اسان گهٽ ذات ٿا سمجهون، ڇا ان جي گهر، رات جو ڏيئو نه ٿو ٻري؟ ان جي گهر ۾ اوندھ ۽ بک سبب روشنيءَ ۽ کاڌي جو ڪال آهي؟ ڇا عزت النفس ۽ غيرت، ان مان نڪري وئي آهي؟ سڀ ڪجھ آهي. تنهنڪري ته هر پٿر پنهنجي جاءِ تي ڳؤرو آهي.

سال ۱۹۷۳ع ڌاري، اٺين درجي ۾، نور محمد هاءِ اسڪول حيدرآباد ۾ پڙهڻ دوران، ٻه ذاتيون ٻڌڻ ۾ آيون، جيڪي مون سان گڏ ٻين ڪيترن شاگردن لاءِ نيون پڻ هيون. هر ڪو انهن ذاتين کي ٻڌڻ کان پوءِ، ٿورو کلندو ضرور هيو. مراد اها ته ذات ڪهڙي قسم جي آهي. هڪ ناهيون، ٻي هڪڙو. هَڪڙو کي هاڻي، ھ تي زبر سان پڙهڻ پڄاڻان هاڪڙو درياھ جي تهذيبي ادوار مان گذريل ذات سمجهون ٿا. جڏهن ته ان وقت ھ تي زير ڏئي پڙھندا ۽ سڏيندا ھياسين. چوندا ھياسين؛ ھيءُ ھِڪڙو ته پوءِ ٻيو ڪير؟ ناهين بابت به ائين ته؛ هيءُ ناهيون ته پوءِ آهيون ڪير؟

ناهيون بابت ڇنڊ ڇاڻ، غلام مصطفيٰ ناهيون صاحب پنهنجي ڪتاب اندر ڪري ڇڏي آهي. جيڪا پڙهندڙ کي سولائيءَ سان اتي ئي سمجھ ۾ ايندي. اتي ئي پڙهڻ گهرجيس.

ليکڪ سان منهنجو خطن ۽ فونن، نيٽ ۽ اي ميل ذريعي ئي رابطو ۽ تعلق آهي. روبرو اڃا تائين ملاقات جو شرف حاصل نه ٿيو آهي. ٿيو ائين جو ڪينجهر رسالي، جيڪي نمبر ڪڍيا پئي، تن ۾ ناز سنائي صاحب ڪجھ نمبر ڪڍڻ لاءِ مون تي ذميواري رکي هئي. جن مان عبدالڪريم گدائي نمبر ته شايع ٿي ويو. باقي برڪت علي آزاد نمبر ۽ ذاتيون نمبر، جن جي ذميواري پڻ مون تي هئي، سي ڇپجڻ کان رهجي ويا. سلسلا ٽٽي ويا. ڪٺا ڪيل مواد رلي ۽ زماني جي دست برد ٿي ويا. جن کي پنهنجي تحرير جو اونو هيو تن ته ٿڙي ٿڦڙي ھِتي هُتي، اجتمائي نه ته انفرادي طور ڇپائي به ڇڏيا. ڪيترو مواد ته اڃا تائين به هيڏي هوڏي آهي. بهرحال غلام مصطفيٰ ناهيون صاحب، ناهيون ذات وارو مضمون موڪلي، وساري نه ويٺو. بار بار ناز کي فون ڪندو رهيو. جنهن منهنجو نمبر ڏيئي، جان ڇڏيس. جڏهن ته مواد، جيئن مون کي مليو هيو، تيئن ناز صاحب کي موڪلي ڇڏيو هيم. غلام مصطفيٰ وٽ به فوٽو ڪاپي نه هئي. جنهن ڪري کيس ڏاڍي اڻ تڻ هئي. ڪيترا سال فونن ۽ خطن ذريعي رابطو رهيو. نيٺ الائي ڪٿان اهو مسودو کيس ملي ويو. اندازو آهي ته ناز ئي کيس هٿ ڪري ڏنو هوندو. سو ڏياري موڪليائين. وٽس اسلام آباد ۾ سنڌي ڪمپوزنگ جي سهوليت نه هئي، جنهن ڪري ترت ڪمپوزر کي ڏنم ته ڪاٿي گم نه ٿي وڃي. بهر حال کيس جس هجي جو هڙان وڙان ۽ هنجان گنجان مٿس خرچ ڪري ڇپرائڻ جا جتن ڪيا اٿائين ۽ پنهنجي ڪلهن کي هڪ قومي بار کان آجو ڪيو اٿائين. رب پاڪ کيس وڏي ڄمار ۽ وڏڙن جي ساڃاھ عطا ڪري.

انجنيئر عبدالوهاب سهتو

۸۹- پروفيسرس ڪالوني قمبر روڊ لاڙڪاڻو.

۲۰۱۲–۰۹-۱۲

Late Professor Nazeer Ahmed Soomro مرحوم پروفيسر نذير احمد سومرو

Late Professor Nazeer Ahmed Soomro مرحوم پروفيسر نذير احمد سومرو

This article is authored by Ashiq Hussain Mangi, presently working as High School Teacher at Govt Boys High School village Mahotta, Taluka and District Larkana. He belongs to Naudero and was a close friend to late Professor Nazeer Ahmed Soomro. The birth place of late Professor is village Pir jo Goth, situated in front Naudero Sugar Mill. Hence both, Ashiq Mangi and Professor Nazir are co-villagers.

حـــــال امـــــــداد جـــــــو پـــــڇــــو ڇــــا ٿا؟
اڄ مـــڙئي ســـور ڪجهه ســوايو آ

لاڙڪاڻي کان ايندڙ نئون ديري واري بس تي ڪيهرن کان، گهر ڏانهن موٽي رهيو هوس. ويٺل ماڻهن تي نظر ڦيرايم. پروفيسر صاحب جي فيمليءَ جو هڪ فرد به ويٺل هيو. کانئس سندس صحت بابت پڇا ڪيم.
”طبيعت بهتر ڪو نه اٿس، اڳي کان تڪليف وڌي وئي اٿس.“ هن جواب ڏنو. ٻئي خاموش ٿي وياسين. هو پيرڳوٺ اسٽاپ تي لهي ويو ۽ مان سوچيندو گهر پهتس.
شام جو اڪيلو، قدرت الله سان ملڻ لاءِ نڪتس. رستي تي مولوي عبدالرحيم صاحب مليو. ڳالهه ٻولهه ٿي. ٻڌايائين؛ ”سومري صاحب جي خبر پئي آهي، اوڏانهن پيو وڃان.“ ٻئي گڏجي قدرت الله سان ملياسين. پروفيسر صاحب جي در تي ٿورو انتظار ڪري، پردي ٿيڻ کان پوءِ گهر جي هڪ ڪمري ۾ پهتاسين. بيڊ تي ڪمبل پايون، پروفيسر صاحب سمهيو پيو هو. پٽس، ٻانهن ۽ هٿن کي هلڪا زور ڏئي رهيو هئس. اسان صوفي تي ويهي رهياسين. هن اسان جي وجود جو ڪو نوٽيس ئي نه ورتو. سندس حالت ”جعفر“ ڌامراهن واري شاعر جي هيٺين شعر جهڙي هئي:
”ڪجهه وقت لڙي، ڪا خبر ته لهو،
هــــــيءَ جـــــان جــــنــــجـــــل ۾ ٿي وئي آ،
بـــس هـــــڏن جـــو پڃــرو ڏسندين اچي،
ســـڄــــو خــــون ئــــي ڳڻتي پي وئي آ.
قدرت الله، پروفيسر صاحب جي ويجهو ٿيندي، اسان جا نالا وٺي کانئس پڇيو: ”انهن کي سڃاڻو ٿا؟“ ڪنڌ سان بلڪل هلڪي هائو ڪيائين ۽ وري لاتعلق ٿي ويو. مطلب ته غشيءَ جي حالت ۾ لڳو. قدرت الله ٻڌايو: ”ڪالهه کان اها حالت اٿس! ڪڏهن ڪڏهن ڪجهه بهتر به ٿي وڃي ٿو ۽ ڪجهه لفظ به ڳالهائي ٿو.“
مولوي صاحب آيت الڪرسي پڙهائي، پاڻيءَ تي دم ڪرائي، پروفيسر صاحب کي ٻه چمچا پاڻيءَ جا پياري. چانهن پي، موڪلائي واپس آياسين. اها پهرين ڊسمبر جي تاريخ هئي. جيڪو دوست گڏيو، اُن کي سومري صاحب جي لاءِ دعا ڪرڻ لاءِ چيم.
اسان جي ملڻ کان ڪجهه ڏينهن اڳ ۾، رٽائرمينٽ جي درخواست تي صحيح ڪري، ڪاليج پهچائي چڪو هيو. علاج لاءِ وري مائٽ ڪراچيءَ کڻائي ويس ۽ واپس موٽائي آيس.
اٺين ڊسمبر 2005ع تي هن جي وفات جو اطلاع مليو. اوڙي پاڙي وارا، دوست احباب ۽ شهري گڏ ٿياسين. مرحوم جون ڳالهيون، جنازي نماز ۽ ڪفن دفن کانپوءِ دعا گهري، موڪلائي، هر ڪو پنهنجي ماڳ موٽي ويو.
دنيا هل چل جو جهان آهي. هر ڪو هلندو. پر جنهن جهڳيءَ مان ڪو اڪيلو ڪمائيندڙ لاڏاڻو ڪري ٿو وڃي ته ان گهر ۾ قيامت کان اڳ قيامت اچي وڃي ٿي. وڃڻ وارو ته هليو وڃي ٿو پر جيئڻ وارا ڏاڍا ڏکيا ڏينهن ٿا ڏسن. هر ڪو پنهنجيءَ ۾ پورو. ڪير ڪنهن جي سار لهي؟! بس اُٺ پکيءَ واري اسان جي زندگي آهي.
مرحوم جو گهر به مالي مشڪلاتن ۾ هوندو. جيستائين وڃي هن جي رٽائرمينٽ جا ڪاغذ مرحلن مان گذرن.
69-1968ع ڌاري صبح جو سوير ڪراچي ايڪسپريس ذريعي لاڙڪاڻي ڪاليج پڙهڻ ويندا هياسين ۽ شام جو روهڙي پئسنجر تي موٽبو هيو. سڄو ڏينهن غرق ٿي ويندو هو. ڪو روڊ ۽ بس نه هوندي هئي. سانوڻ جي موسم، تڪليف ۾ گذرندي هئي. جناح باغ ۽ اسٽيشن، اسان شاگردن جو ٺڪاڻو هوندو هو. غربت جو زمانو هيو. پئسا ڪو نه هوندا هئا پر مرڪ، ٽهڪ ۽ محبت اسان سڀني جو خزانو هيو. تنهنڪري فڪر ڪو نه هوندو هيو. سڀ خوش هوندا هياسين.
محمد شريف ملڪ، قاضي راهب علي، قمرالدين قادري ۽ ٻيا پير ڳوٺ جا شاگرد 71-1970ع ۾ اچي مليا. محمد شريف ۽ قادريءَ جي عزت ۽ خلوص جي ڪري هنن سان منهنجي ويجهڙائي وڌندي رهي. پروفيسر صاحب جا تمام ويجها ۽ گهاٽا يار هئا. هو اسان سان گڏ نه هوندو هو، ڇو جو سينيئر هو. موڪل وارن ڏينهن ۾ نئون ديري، انهن سان گڏ هوندو هو ۽ اتي ئي پروفيسر صاحب سان پهرين واقفيت ٿي. تعارف ۽ ٻه ٽي دفعا ملڻ کانپوءِ، مون محسوس ڪيو ته، سومرو صاحب مون مان خفا آهي. مون کي ڪجهه سمجهه ۾ نه آيو. آخر تنگ ٿي شريف ۽ قادريءَ سان اهڙي ڳالهه ڪيم ۽ هنن سان نئون ديري ۾ ويهڻ ۽ ڪچهري ڪرڻ کان لنوائڻ لڳس. هنن گهڻو سمجهايو پر مون ۾ ڪا تبديلي نه آئي. باقي لاڙڪاڻي گڏ هوندا هياسين. يار جو ياريءَ سان ڪم….
ان دور جا دوست، ڪي ڊاڪٽر، انجنيئر ۽ ليڪچرار ٿيا پر اسان فيليوئر جي گهڻائي ”ماستر“ ٿي وياسين. جيئڻ جي ضرورتن ۽ نوڪرين سڀني کي ڪک پن ڪري ڇڏيو.
بعد ۾ ڀٽي صاحب جو دور آيو، اسان ماسترن مان ڪافي آفيسر ٿي ويا. نوڪرين جا اصل واهڙ وهڻ لڳا.
محمد شريف ميرٽ تي انگلش جو ليڪچرار ٿي ويو. قمرالدين قادري فيملي پلاننگ ۾ آفيسر ٿي ويو. ڪي ڪسٽم، ڪي فوڊ، ڪي پوليس، ڪو بئنڪ، ڪو ڪٿي ته ڪو ڪٿي. اسان نئون ديري وارن جي ڪنهن تي فلڪ ئي ڪو نه پوندي هئي. اسلام آباد اسان جو ٿي ويو هو. نوجوان راتو رات، نوڪرين جي ڪري اهميت وٺي ويا هئا ۽ پراڻا پڙهيل ۽ نئون ديري جا چوٿان پاوا، هنن سان هلڪو حسد رکڻ لڳا. جيڪا فطري ڳالهه هئي.
قمرالدين قادري ۽ پروفيسر نذير احمد کي، ڀٽو صاحب ذاتي طور سڃاڻندو هيو. ڇو ته اليڪشن کان اڳ ۾ هو ٻئي ڄڻا ڏينهن جو ووٽر لسٽن ۽ پولنگن جو پيپر ورڪ بنگلي تي ڪندا هئا. پروفيسر نذير احمد، ٽيچر مان ليڪچرار ٿي ويو. محمد شريف خوشحال گهر جو نوجوان، سهڻو، مهذب ۽ ذهين هيو. ان وقت ڪوٽ سبائي پائيندو هو. قمرالدين وري گاريل، تجربيڪار ۽ قلندر ماڻهو. ٻنهي جي مان ويجهو هيس. ڇو ته وفادار ۽ مخلص هيا. هڪ دفعي محمد شريف چيو؛ ”يار! سومري صاحب جو روپ اهڙو آهي پر دل ۾ ڪا نه اٿس. هن کي ڏسي ڀڄي نه ويندو ڪر. هو چڱو ماڻهو آهي. مون تي اعتبار ڪر.“ قمرالدين به ميار واري انداز ۾ چيو ته هاڻي ڪڏهن ڪڏهن ته ملون ٿا سو اسان جي ڪچهريءَ ۾ شريڪ ٿيندو ڪر. اهڙي نموني آهستي آهستي، اسان هڪ ٻئي کي برداشت ڪرڻ شروع ڪيو.
پروفيسر نذير احمد صاحب، 1949ع ۾ پير ڳوٺ نئون ديري ۾ ڄائو. سندس والد عبدالحميد صاحب علائقي جو بزرگ استاد هيو. نذير صاحب هتي ئي پڙهيو. 70-1969ع ۾ وارهه ۾ (جي ايس ٽي) جو نئون سيڪنڊري ٽيچر ٿيو. اتان بنگل ديري بدلي ٿي آيو. فيبروري 1975ع ۾ دادو ڪاليج ۾ ليڪچرار پوليٽيڪل سائنس جو مقرر ٿيو. استاد بخاري اڳ ۾ ئي اتي استاد هيو، نئون ديري جو عبدالڪريم منڱريو صاحب ۽ لاڙڪاڻي جو مرحوم دين محمد تنيو صاحب به اتي ليڪچرار مقرر ٿيا. اسدالله شيخ صاحب، جيڪو سومري صاحب سان گڏ پڙهيو, اهو به دادو ڪاليج ۾ اڪنامڪس جو ليڪچرار مقرر ٿيو هيو.
نئون ديرو ۾ پير ڳوٺائين کانپوءِ هن جو ويجهو دوست، نذير احمد پيرزادو مرحوم هيو. مان اڪثر ڏسندو هيس ته ٻئي گڏجي ڪنهن ڪنڊائتي هوٽل تي ويهي چانهن به پيئندا هئا ۽ رهاڻيون به ڪندا هئا. پيرزادو صاحب ۽ مان، هاءِ اسڪول ۾ گڏ نوڪري ڪندا هياسين. بعد ۾ پيرزادو صاحب لاڙڪاڻي لڏي ويو ۽ سروس دوران فوت ٿي ويو. کيس نئون ديري ۾ والدين جي ڀرسان دفنايو ويو.
ڊاڪٽر سليمان شيخ، سگا واري سان هلال پاڪستان اخبار ذريعي تعارف ٿيو. سومرو صاحب، مان ۽ غلام حسين ڪٽپر، گڏجي سگا جو بنياد وڌو. ان وقت نئون ديري ۾ پنجويهه گريجوئيٽس اسان کي نه مليا هئا، جنهن ڪري بئنڪن جي مينيجر وغيره کي ميمبر ڪري عهديدار ۽ ورڪنگ ڪاميٽي چونڊيسون.
قمر الدين قادريءَ سان ملڻ جلڻ گهٽجي ويو. محمد شريف ليڪچرار شپ ڇڏي، اسٽيل مل ۾ نوڪري ڪرڻ لڳو ۽ هميشه لاءِ ڪراچيءَ شفٽ ٿي ويو. ڪجهه وقت ٺيڪيداري به ڪيائين، پر نقصان ٿيس. هاڻي به ڪراچيءَ ۾ آهي. خبر پئي آهي ته پروفيسر صاحب جي عذر خواهيءَ تي به نه پهچي سگهيو آهي. لساني هنگامن ۾ قمرالدين قادريءَ ۽ سومري صاحب، ساڻس ڏاڍو نڀايو هيو.
هو هميشه ڀٽي صاحب جو شيدائي رهيو ۽ سندس سحر ۾ وڪوڙيل رهيو. ضياءَ دور ۾، خاص ڪري اليڪشن جي ڊيوٽين دوران، مخالفن جي درخواستن تي تڪليفون به آيس پر مالڪ بچائي ورتس. جنهن جو پنهنجو جهان، ڌرتي، ميرا ماڻهو ۽ پنهنجا منطق، جيڪي اڄ ڏينهن تائين سنڌين جي اڪثريت قبول ڪري نه سگهي آهي.
وقت ۽ عمر، اعتماد ۽ تجربن جي لاڳاپن کي مضبوط ڪيو ۽ هڪ ٻئي جي ضرورت محسوس ڪرڻ لڳاسون.
مان رول ماڻهو، ڪلاڪ ٻن کان وڌيڪ هڪ هنڌ ويهي نه سگهندو آهيان. ڊيوٽي به عذابن سان ادا ڪندو آهيان. بس چانهن پي شهر جي ويران ويڪرن رستن تي ٽولا ٺاهي گهمندا رهندا هئاسون. خاص ڪري سانوڻ جي چنڊ جي روشن راتين ۾ ته ڦلپوٽن تائين دادوءَ جي پل تائين هليا ويندا هئاسون. ڏاڍو مزو ايندو هو. رات جي خاموشيءَ ۾، دادو جي پل جي دروازن منجهان زور سان گذرندڙ پاڻيءَ جو آواز، دل ۾ وڻندڙ خوف پيدا ڪندو هو. پل کان هيٺ، چانڊوڪيءَ ۾ پاڻيءَ جي گج ۽ وهڪري مان پيدا ٿيندڙ ڪُن، عجيب نظارو پيش ڪندا هئا. دل چوندي هئي ته گهر واپس ئي نه وڃجي. رات جي سانت کي به پنهنجي تات ٿيندي آهي. رات جو روشنائي ۾ رلڻ ۽ ڀٽڪڻ ۾ مون کي اڄ به سرور ملندو آهي. اهڙي رومانس مان اڄ به جند ڇڏائي نه سگهيو آهيان.

Late Professor Nazeer Ahmed Soomro مرحوم پروفيسر نذير احمد سومرو

View this document on Scribd